مهارت های زندگی: «مهارت رفتار جرأتمندانه»
تا به حال برای شما پیش آمده که در موقعیت‌های اجتماعی نتوانید نظر خود را اعلام کنید؟ برای شما پیش آمده که نتوانسته باشید پیشنهادهای دیگران را رد کنید و علی‌رغم میل‌تان مجبور شده باشید آن‌ها را بپذیرید؟ و یا برای شما پیش آمده که بخواهید از دیگران درخواستی کنید ولی خجالت کشیده باشید؟
احتمالاً بسیاری از ما حداقل در بعضی از موقعیت‌های زندگی به سوالات بالا پاسخ مثبت می‌دهیم، ولی بعضی از افراد هستند که در اغلب موقعیت‌ها سوالات بالا را تأیید می‌کنند و این مسئله مشکلات زیادی برای آن‌ها به وجود آورده است. برای مثال در تاکسی که سوار می‌شوند نمی‌توانند به راننده بگویند که کرایه بیش از معمولی از آن‌ها گرفته است و یا وقتی وارد مغازه‌ای می‌شوند خجالت می‌کشند که بدون خرید آن مغازه را ترک کنند!
پیش از اینکه بیشتر به مهارت جرأتمندی بپردازیم، باید سبک‌هایی که افراد از طریق آن با دیگران ارتباط برقرار می‌کنند را بشناسیم. ما معمولاً سه سبک اصلی در برقراری ارتباط با دیگران داریم: سبک پرخاشگرانه، سبک منفعلانه، و سبک جرأتمندانه.
افراد دارای سبک پرخاشگرانه معمولاً به حقوق دیگران احترام نمی‌گذارند و برای رسیدن به خواسته‌های خود دیگران را مورد آزار و اذیت قرار می‌دهند. از سوی مقابل، افراد دارای سبک منفعلانه معمولاً هیچ تلاشی برای رسیدن به خواسته‌های خود نمی‌کنند و این مسئله باعث می‌شود تا همیشه از حقوق خود برای راضی نگه داشتن دیگران بگذرند. شاید زیاد نیاز به توضیح نباشد که افراد پرخاشگر دوستان خود را به مرور از دست می‌دهند و دیگران آن‌ها را افرادی عصبانی و خودخواه توصیف می‌کنند. افراد منفعل نیز مجبورند تمامی خواسته‌های دیگران را اجابت کنند که این موضوع آن‌ها را تحت فشار زیادی قرار می‌دهد و همچنین دائماً احساس حقارت می‌کنند.
حال این سوال مطرح می‌شود که بهترین سبک ارتباطی کدام است؟ بهترین سبک، سبک جرأتمندی است که در آن فرد نه پرخاشگرانه رفتار می‌کند و نه منفعل. جرأتمندی شامل احقاق حقوق خود، بیان نظر و احساس نسبت به موضوعات مختلف، درخواست کردن از دیگران و رد درخواست آن‌ها می باشد مشروط بر آنکه چهار اصل مهم زیر را مد نظر قرار گیرد: 1. رعایت احترام 2. رعایت صداقت 3. آگاهی به حقوق دیگران و مسئولیت برای حفظ آن و 4. آگاهی به حقوق خود و تلاش برای رسیدن به آن.
رفتار جرأتمندانه همواره پیامدهای مثبتی از قبیل افزایش اعتماد به نفس، رسیدن به حقوق خود و جلب احترام دیگران به همراه دارد. با این‌حال چه چیزی باعث می‌شود که بسیاری از ما جرأتمندانه برخورد نکنیم؟ عدم رفتار جرأتمندانه علل متفاوتی دارد که از آن جمله می‌توان آگاهی نداشتن به اصول جرأتمندی، آشنا نبودن با حقوق خود و دیگران، نداشتن تمرین کافی، باورهای ناکارآمد فرهنگی (مثلاً نباید خواسته‌هایم را به کسی که از من بزرگتر است مطرح کنم)، و وجود افکار ناکارآمد (مثلاً اگر درخواستم را رد کند آبرویم به خطر می‌افتد) را نام برد.
احتمالاً با خواندن این مطالب چندین بار از خود پرسیده‌اید که آیا من جرأتمند هستم؟ برای اینکه بتوانید پاسخ این سوال را بدهید بهتر است این سوالات را از خود بپرسید. آیا شما احساسات و توجیحات خود را به روشنی به دیگران بیان می‌کنید؟ آیا شما در صورت نیاز، از دیگران درخواست کمک می‌کنید؟ آیا شما خشم و عصبانیت خود را به نحو مناسب ابراز می‌دارید؟ آیا وقتی گیج می شوید، سؤال می‌پرسید؟ آیا وقتی متفاوت از دیگران فکر و احساس می‌کنید، عقاید خود را داوطلبانه بیان می‌دارید؟ آیا وقتی نمی‌خواهید کاری انجام دهید، می توانید «نه» بگویید؟ آیا شما در مجموع به شیوه اعتمادآمیز، با قدرت و صلابت صحبت می‌کنید؟ آیا وقتی با مردم حرف می‌زنید به آن‌ها نگاه می‌کنید؟
پس از اینکه پاسخ سوالات بالا را دادید سوال مهمتری ایجاد می‌شود که چگونه می‌توانم جرأتمندی خود را افزایش دهم؟ به یاد داشته باشید که مهارت جرأتمندی نیز مانند تمامی مهارت‌های دیگر نیاز به تمرین بسیار زیادی دارد. هیچگاه فردی صرفاً با خواندن یک مقاله و یا کتاب، بدون تمرین در این زمینه ماهر نخواهد شد. می‌توان چند مرحله را برای رفتار جرأتمندانه ذکر کرد:
1. زمان و مکان مناسبی را انتخاب کنید (مثلاً زمانی که فرد مقابل بسیار عصبانی است، زمان مناسبی نیست) 2. سعی کنید احساس فرد مقابل را منعکس کرده و با او تا حدی همدلی کنید (مثلاً درک می‌کنم که خیلی دوست داری من هم با تو به مهمانی بیایم). 3. رفتار موردنظر و احساس خود را در مورد آن بهطور واضح بیان کنید (از حاشیه‌پردازی و مقدمه چینی زیاد خودداری کنید و صریح حرف بزنید) 4. از پیام «من» استفاده کنید (مثلا،ً به نظر من این خواسته تو غیرمنطقی است) 5. از سرزنش فرد مقابل یا برچسب زدن به او خودداری کنید (مثلاً به فرد مقابل نگویید تو همیشه بدقول یا بی‌عرضه هستی). و 6. در مواردی که اعتراض کرده یا می‌خواهید «نه» بگویید، میتوانید پیامد ادامه دادن به رفتار قبلی را بیان کنید (مثلاً با ادامه دادن به این رفتارت دوستی‌مان از بین خواهد رفت).
و در انتها، در نظر گرفتن موارد زیر و تمرین کردن آن ها می‌تواند باعث افزایش جرأتمندی شما شود:
سعی کنید گفتگو را با اظهارات مثبت آغاز کنید، به مسئولیت‌های خود اذعان کنید، دیگران را سرزنش نکنید، گله و شکایات گذشته را تازه نکنید، زمانی که از افراد می‌خواهید کاری را انجام ندهند، سعی کنید تا جایگزینی برای آن تعیین نمایید، پیامدهای رفتارهای آزارنده دیگران را به آن‌ها گوشزد کنید، از شخصیت فرد انتقاد نکنید بلکه صرفاً رفتاری را که شما را آزرده است نقد کنید، پای شخص سوم را به میان نکشید، و در بیان خواسته‌های خود صریح و شفاف باشید.
دکتر کمیل زاهدی تجریشی
روانشناس بالینی و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران