اختلال بیش¬فعالی- نقص¬توجه
این روزها همه افرادی که با کودکان سروکار دارند از جمله والدین، مربیان مهدکودک و معلمان مدرسه احتمالا با واژه بیش¬فعالی آشنا هستند. در واقع، این موضوع خیلی رایج شده که اگر کودکی زیاد شیطنت کند، بگویند این کودک بیش¬فعال است. اما آیا واقعا درصد بیش¬فعالی در بچه¬های نسل حاضر زیادتر شده و یا اینکه فقط اصطلاحی است که افراد از لبریزی کاسه ی صبرشان به کودکان نسبت می¬دهند؟
اختلال بیش¬فعالی/ نقص توجه، معمولا در توصیف کودکانی به¬کاربرده می¬شود که به طور مکرر در دو حیطه کلی بی¬توجهی، تکانشگری و بیش¬فعالی، رفتارهای نامتناسب با سن خویش از خود نشان¬می¬دهند و این وضعیت موجب مختل شدن فعالیت¬های عمده زندگی آنها می¬شود.
تشخیص اختلال بیش فعالی /نقص توجه:
اختلال بیش¬فعالی- نقص¬توجه، هیچ¬گونه علائم جسمانی مشخصی ندارد که بتوان با آزمایش¬های خاصی در آزمایشگاه و یا رادیوگرافی آن را مشاهده کنیم. این اختلال صرفا بر اساس آن دسته از الگوهای رفتاری که از یک کودک به کودکی دیگر متفاوت است، تشخیص داده می¬شود. روانشناسان و پزشکان بر اساس پاسخ فرد به سوالات، توصیفات والدین در مورد مشکلات رفتاری و ارزیابی تحصیلی تشخیص می¬گذارند.
ویژگی های اصلی:
این بیماری در سه حوزه اصلی اختلال ایجاد می¬کند:
1-بیش فعالی (ویژگی¬های آن شامل):
*غالبا دست¬ها و پاهایش بیقرار است و روی صندلی تکان می¬خورد.
*غالبا در کلاس درس یا جاهای دیگری که انتظار می¬رود شخص نشسته باقی بماند صندلی را ترک می-نماید.
* غالبا در جاهایی که مناسبتی ندارد می¬دود و از در و دیوار بالا می¬رود. در نوجوانی یا بزرگسالی همراه با احساس بیقراری ذهنی است.
* غالبا در اشتغال بی¬سروصدا به فعالیت¬های تفریحی و بازی ناتوان است.
* غالبا در حال حرکت است و به نظر می¬رسد موتوری به حرکتش وا می¬دارد.
*غالبا زیاد حرف می¬زند.
2-تکانشگری (ویژگی¬های آن شامل):
* غالبا قبل از این که سوال تمام شود با عجله و دستپاچگی جواب¬هایی می¬پرانند.
*غالبا در انتظار کشیدن برای نوبت ناتوان است.
* غالبا حرف دیگران را قطع کرده و یا مداخله می¬کند.
3.بی توجهی (ویژگی¬های آن شامل):
*اغلب قادر به توجه دقیق به جزئیات نیست یا در انجام تکالیف مدرسه، کار و سایر فعالیت¬ها، از روی بی-دقتی مرتکب خطا می¬شود.
*اغلب در حفظ توجه به تکلیف¬های مدرسه یا هنگام بازی، با مشکل مواجه است.
* اغلب از دستورالعمل¬ها پیروی نمی¬کند و قادر به انجام تکلیف¬های مدرسه، کارهای خانه و وظایف محیط کار نیست (به علت نا فرمانی یا ناتوانی در فهم دستورالعمل¬ها نمی¬باشد).
* غالبا در نظم بخشیدن به تکلیف¬ها و فعالیت¬ها با مشکل مواجه است.
*غالبا از پرداختن به تکلیف¬هایی که مستلزم تلاش ذهنی مداوم است (مانند تکلیف مدرسه یا خانه) اجتناب می¬ورزد و یا تمایلی به انجام آن ندارد.
*غالبا اشیا ضروری برای انجام تکلیف¬ها یا فعالیت¬ها را گم می¬کند (مانند اسباب¬بازی¬ها، تکلیف¬های مدرسه، مداد و ....).
*غالبا در اثر محرک¬های نامربوط به آسانی دچار حواسپرتی می¬شود.
*غالبا در فعالیت های روزانه فراموشکار است.
برای تشخیص این اختلال باید موارد زیر را در نظر داشت:
*این اختلال باید قبل از 7 سالگی نمایان¬ شود و در مقایسه با کودکان همسن و همجنس با فراوانی و شدت بیشتری باشد. علاوه بر آن نشانه¬ها حداقل به مدت 6 ماه ادامه داشته باشد و در شرایط و موقعیت¬های مختلف رخ دهند، نه صرفا در یک موقعیت خاص (نظیر خانه یا مدرسه) و عملکرد اجتماعی یا تحصیلی کودک را به¬طور قابل ملاحظه¬ای کاهش دهند.
انواع اختلال بیش فعالی /نقص توجه:
اختلال بیش فعالی-کمبود توجه از نظر ویژگی¬ها به سه نوع تقسیم می¬شود:
1-بیش فعالی از نوع بی¬توجه: در این نوع اختلال کودک عمدتا در توجه و تمرکز ضعف دارد. این کودکان مشکلات جدی یادگیری دارند و معمولا از روی بی دقتی مرتکب اشتباه می¬شوند. اغلب فراموشکارند و وسایل شان را گم می کنند.
2-نوع عمدتا تکانشی، بیش¬فعالی: رفتار کودکان مبتلا به این اختلال به صورت بیقراری بوده، اغلب در حال جنب¬وجوش هستند و در متوقف کردن رفتارهایی که مشغول انجام دادن آن هستند دچار مشکل می¬باشند. این کودکان نمی¬توانند خواسته¬های لحظه¬ای خود را به¬تعویق بیندازند. عجولانه و بیش از حد پاسخ دادن از از خصوصیات آنها می¬باشد. این کودکان اغلب برای دیگران مزاحمت ایحاد می¬کنند و بیشتر از سوی همکلاسی¬های خود طرد می¬شوند.
3-نوع ترکیبی: نوع ترکیبی این اختلال دارای تمام علائم و نشانه¬های هر دو نوع می¬باشد.
ویژگی های همراه اختلال بیش فعالی /نقص توجه:
بسیاری از کودکان بیش فعال، علاوه¬بر مشکلات بی¬توجهی، بیش فعالی-تکانشی، مشکلات دیگری نیز دارند، نظیر اشکال در برنامه¬ریزی، خودنظم¬بخشی و مدیریت زمان، عملکرد ضعیف تحصیلی، اختلال های یادگیری، عزت¬نفس تحریف¬شده، اختلالات گفتار و زبان، مشکلات پزشکی و جسمانی. آنها همچنین ممکن است مشکلات بهداشتی بویژه مشکلات خواب نیز داشته باشند. از لحاظ هوشی، این کودکان دارای دارای هوش طبیعی هستند ولی مشکلات اجتماعی زیادی با خانواده، معلمان و گروه همسالان خود پیدا می¬کنند.
اختلال¬های روانشناختی همراه بااختلال بیش فعالی /نقص توجه:
بیش از 80 درصد کودکان مبتلا به اختلال بیش¬فعالی /نقص¬توجه، یک اختلال روانشناختی دیگر شامل اختلالات خلقی، اضطرابی، اختلال نافرمانی مقابله¬ای، اختلال سلوک، اختلالات یادگیری و مشکلات هماهنگی حرکتی نیز دارند.
• برخی از والدین تصور می¬کنند چون والدین خوبی نبوده¬اند سبب بوجود آمدن بیش¬فعالی کودک خود شده¬اند. برخی نیز علت بیش¬فعالی را مصرف زیاد مواد قندی می¬دانند. عده¬ای نیز تماشای بیش از حد تلویزیون را علت بیش¬فعالی می¬دانند. باید ذکر شود که این باورهای رایج، غلط هستند و هیچ تحقیقی از این باورها حمایت نمی¬کند. مواد قندی ممکن است موجب بروز ناآرامی در کودک شود اما علت بیش فعالی نیست. همچنین اگرچه تحقیقات نشان داده¬اند که افراد مبتلا به اختلال بیش-فعالی- نقص توجه، تمایل بیشتری به تماشای تلویزیون دارند اما مدارکی دال¬ بر مسبب¬بودن آنها در بروز اختلال وجود ندارد. بررسی¬ها نشان می¬دهند که اختلال بیش فعالی- نقص توجه گاهی جنبه وراثتی دارد. همچنین تعدادی از عوامل قبل و بعد از تولد که رشد دستگاه عصبی را تحت تاثیر قرار می¬دهند، با بروز این اختلال مرتبط می¬باشند از جمله: مشکلات و عوارض زایمان و تولد، کشیدن سیگار در دوران بارداری، وزن کم نوزاد، سوء تغذیه، مصرف الکل یا دارو توسط مادر، صدمات و آسیب¬های عصب شناختی اولیه و بیماری¬های دوران کودکی. علاوه¬برآن سبک¬های فرزندپروری نامناسبی که والدین در ارتباط با کودکان مبتلا به این اختلال اتخاذ می¬کنند نیز در تشدید نشانه¬های رفتاری مانند لجبازی و رفتارهای مقابله¬ای نقش دارد. تحقیقات نشان¬داده¬اند با به¬کارگیری روش¬های فرزندپروری مثبت بسیاری از مشکلات این کودکان برطرف خواهد شد.
چه درمانی برای اختلال بیش¬فعالی /نقص¬توجه مناسب¬تر است؟
در درمان اختلال بیش¬فعالی- نقص¬توجه ترکیبی از درمان¬های دارویی، شیوه¬های تغییر رفتار و مداخله¬های آموزشی برای کنترل بهتر نشانه¬های اولیه و مقابله موثر با این اختلال استفاده می¬شود. موثرترین شیوه درمان آنهایی هستند که به صورت فشرده و مستمر به کار گرفته شوند و در آن¬ها ترکیبی از درمان¬ها استفاده شود. آنچه که در درمان بیش فعالی اهمیت دارد تشخیص و درمان به¬موقع این اختلال است چرا که این کودکان مستعد ابتلابه سایر اختلالات هستند. لذا پیشنهاد می¬شود والدینی که کودکی با نشانه¬های بیش¬فعالی/نقص-توجه دارند جهت ارزیابی دقیق¬تر به روانپزشک و روانشناس مراجعه کنند تا درمان¬های به¬موقع و لازم را دریافت کنند.
*راهنمایی¬هایی کلی برای والدین دارای فرزند مبتلا به ADHD
*بازخوردهای فوری بیشتری به کودک خود دهید و او را از نتایج رفتارش آگاه سازید.
*قبل از تنبیه، کودک را تشویق کنید.
*برای ایجاد رابطه منطقی با فرزند خود تلاش کنید.
*برای موقعیت های دشوار از قبل برنامه ریزی کنید.
*ناتوانی کودک خود را در نظر بگیرید.
*مشکلات و اختلال فرزنداتان را به خود نسبت ندهید.
*باآرامش رفتار کنید.
تهیه کننده: مهسا میرزاخانی (روانشناس بالینی)